Diyarbakır-21

**orbay** · 23-01-2008, 12:15

Konu: Diyarbakır-21

Diyarbakır Evleri

Kentin Tarihi

Toros Dağlarının güneyinde, Yukarı Dicle Havzasında, nehrin sağ kıyısında ve denizden 650 m yükseklikte bulunan (yaklaşık 400 ve 200 enlem ve 380 ve 500 boylam) Diyarbakır, Karacadağ’ın lavları üzerine kurulmuş olup tarihinin, Hitit ve Hurri günlerine kadar indiği (İ.Ö. 3500’ler) kabul edilir. Ergani- Çayönü’de yapılan yeni arkeolojik araştırmalar, buradaki yerleşik düzeni (İ.Ö. 7000’lere indiriyor. Şurası kesin ki; Yukarı Mezopotamya uygarlığına bağlı olarak, zengin ve etkin hinterlandı nedeniyle tarihin her döneminde önemini koruduğu, kentin bundan geniş ölçüde etkilediği anlaşılıyor. Bu nedenle İ.S. 349 yılında, Roma İmparatoru 2. Konstantin günlerinde kentin çevresi surlarla çevrildi. 363’teki antlaşma gereği, Nusaybin’den gelen 40.000 kadar göçmen, kentin hemen batı yakasına yerleştirilmek istenince, Gazi Caddesi boyunca kuzeyden güneye uzanan surlar (367- 375) yıktırılıp batı yönde genişletilerek şimdiki yerini aldı ve böylece kent bir o kadar daha büyütülmüş oldu. Genelde bir kalkan balığına benzetilen kentte İç Kale, kuzeydoğu yönünde ve savunması en kolay köşededir. Fis Kaya ve burası doğu yönde doğal uçurumuyla çok uygun bir savunma ortamı oluşturur. Bugünkü surlar, yaklaşık 5 km kadar olup eni doğudan batıya elimizdeki haritalara göre ~1400 m’ye, güneyden kuzeye 1040’a yaklaşır (~1,5 km2). Diyarbakır Surları başlı başına bir tarihtir. Siyasal güçlere bağlı olarak yakılmış, onarılmış ve büyütülmüştür.

Âmid (veya Karaamid), Hazreti Ömer’in halifeliği günlerinde (634- 644), 27 Mayıs 638’de Arapların eline geçti. Yayınlar bu tarihi daha çok 639 olarak veriyorlar. Ordu, kendi kuşattığında İyaz bin Gunm Mardin Kapısını, Said bin Zayd Urfa Kapısını, Mirazbin Cabal Dağ Kapısını (Harput Kapısı) ve Halid bin Velid de Yeni Kapıyı zorluyorlardı. Güçlü surlar, kenti almada çok önemli bir engeldi. Kuşatma 5 ay sürdü. Kentin Dicle (doğu) Yakasını sürekli olarak vuran kumandana, bir gün köpeklerin girip çıktığı bir kanalizasyonun görüldüğü haberi verilince, Halit bin Velit yanına çok iyi savaşan 80 kadar bahadırını alarak buradan ilerleyip İç Kaleye vardılar. Fetih Kapısını açarak kentin ele geçirilmesini sağladılarsa da hepsi hemen oracıkta şehit edildi. Bunların 21’inin adları bilinmekte ve Hz. Ömer Camisi haziresinde yatmaktadırlar. Başkumandan İyaz bin Gunm, Sasaa’yı kente Vali olarak atadı. Sırayla Âmida’yı Emeviler, Abbasiler, Şeyhoğulları, Hamdanoğulları, Büveyhoğulları, Mervanoğulları, Büyük Selçuklular (1085- 1093), Şam Selçukluları İnaloğulları, Nisanoğulları, Artuklular (1183- 1232), Mısır ve Şam Eyyubileri (1232- 1240), Anadolu Selçukluları (1240- 1302), Mardin Artukluları (1302- 1394), Timur (1394- 1401), Akkoyunlular (1401- 1507), Safeviler (Şah İsmail 1507- 1515) egemen oldular.

Arap dünyasından, Türk dünyasına geçişte Diyarbakır yine, canlı, hareketli ve zengin bir tarih yaşar. Küçük Asyanın alınmasında, Eksik (Eksük) oğlu Artuk Beyin katkısı çoktu. Yeşilırmak Vadisini ele geçirmiş ve oldukça ün kazanmıştı. Ancak aşırı delişmenliğiyle Büyük Selçuklu “Fetih” politikasının önüne geçince, aldıkları yerler Daniş Gazi’ye verilip kendisi geri hizmete alındı. Bu süreçte onu (1086- 91), Selçukluların Kudüs Vadisi olarak görüyoruz. Bundan böyle, kılıcı değil yönetimi yeğleyecek, ancak bunu içine yediremeyip Süleyman Şah’ın kaderine olumsuz katkısı olacaktır. Oğuzların Kayı boyundan (Döğer boyu olarak da tanımlayanlar vardır) Artuk Bey 1085 Amid kuşatmasına da katıldı. Büyük Selçuklu taht kavgası, Artukluların, Kuzey Suriye’yi almalarını kolaylaştırdı ve Haçli Seferlerine karşı çok zaferler kazandılar. Yine de Selçuklu ve Abbasi Halifesinin etkinliği altındaydılar. Moğal, Akkoyunlu ve Karakoyunlu baskısı, başkentlerini değiştirerek tarihsel süreçlerine son verdi. Hasankeyf, Mardin, Diyarbakır ve Harput onların zengin anılarıyla doludur. İşte bu süreçte Amida’nın tarihsel ve kültürel yönüne katkıları oldu. Günümüze erişen gurur verici yapıları var ve çevredekilerle bir bütün oluyor. Belgeler, dinsel, ulaşım ve eğitim ağırlıklı yapıları yanında konutlar için hiçbir bilgi vermiyor. Yine de İç Kaledeki Artuklu Sarayı, Asya Oğuz boyları yurt, konut ve saray bağını, Yukarı Mezopotamya katılımında sergileniyor. Ne yazık ki kültürel tarih verileri çok az. O tarihlerde de bölge, dinsel ve etnik homojenlikten uzaktı. Buna, göçeri Oğuz Boylarının katkısı, etkisi, egemenliği nasıl oldu ve buna bağlı fiziksel çevre değişimi nasıl bir başkalaşım süreci, aşaması yaşadı bilmiyoruz. Selçuklu hoşgörüsü altında bu heterojen kesimle uyum içinde yaşamak, onları kendilerine bağlı bulmak ustaca yönetim gerektiriyordu. Kuşkusuz bunun tek yolu onları bir varlık değer, gerçek olarak kabul etmek ve haklarını korumakla başlıyordu. İnançlarına, ibadethanelerine ve özellikle tapınaklarına karışmamak önemli bir yöntem oldu. Tüm bunların yanında Akkoyunlular ve Karakoyunlular da dahil Amida giderek Türk kenti oldu. Bu oluşum, değişim Osmanlılara çok yaradı. Mayafarkin, Hasankeyf, Mardin, Harput da bu dönemin sırayla önem kazanan siyasal, kültürel ve sanatsal odaklarıdır.

Tarihsel gelişimine bakarak Amida’nın bu süreçteki yeri yadsınamaz. Osmanlıların bu kente bu denli önem vermelerinin altında sadece jeo- politik neden yoktur elbet. Yalnız Diyarbakır değil, Bitlis’in bile bir Türkmen bilinciyle, Oğuz kültürüyyle beslenip dolması yanında, Küçük Asyayı Anadolulu yapan olgunun iyice olgunlaştığı anlaşılıyor. İşte İdrisi Bitlisî böyle bir ortamda yetişti ve Amida’ya da katkısı oldu. Siyasal eğilim ve yönetimi devirme günü yaklaşmıştı. Bir hamle bekliyordu. Osmanlı gerçeği artık bu yöre için bir can simidiydi. Çünkü Safevilerin Doğu Anadolu’daki yönetimi, Şiiliği tehlikeli boyutlarda yayma politikası, Osmanlıları endişelendirmekteydi. Halk ve çevre beyler baskı, eziyet ve vergiden yakınmaktaydılar. İdrisi Bitlisî durumu Sultana iletiyor ve katılma arzusunun büyüklüğünü dile getiriyordu. Bıyıklı Mehmet Paşa görevlendirildi. Bayburt (1514) dahil, doğuda pek çok yer alındı. Silvan (Meyyafarikin), Eğil, Palo (Palu), Erbil ve Kerkük ele geçirildi. Paşa, Amasya ve Sivas Beyleri kuvvetlerini de yanına alarak Diyarbakır’ı kuşattılar. 15 Mayıs 1515’te (bazı araştırmacılar bunu, 9, 10 Eylül olarak da verirler) Âmid ele geçirildi. Bıyıklı Mehmet Paşa, kentin ilk Osmanlı Valisi oldu. Yaptığı fetihlerden ötürü halk günümüzde de Fatih Paşa Camisi olarak anar (üstünün kaplamasından ötürü Kurşunlu Cami de denilmektedir). İdrisi Bitlisî’ye büyük yardımlarından ötürü, gerekli atamaları yapması için isim bölümü boş bırakılan ferman gönderildi. Kısa sürede yöre güvene kavuştu ve Ustaclu Karahan’ın bası kesilerek Sultan’a gönderildi.

Âmid Beylerbeyi, Osmanlı düzenine göre merkez ve 24 sancak olarak hemen kuruldu. Harput, Akçakale, Ergani, Çemişgezek, Hasankeyf, Siirt, Sancar, Siverek, Silvan ve Nusaybin (toplam 11 tane) sancak olarak bağlandı. Atak, Portuk, Tercil, Cabakcur, Çermik, Sağman, Kelap ve Mihrani (toplam 8 tane) özel statülü sancaklardı. Eğil, Palu, Cizre Hazo ve Genç idaresi babadan oğula geçen daha özerk sancak durumundaydılar. Bunlardan başka zeamet ve timar sahipleri aşiret beyleri de vardı. Böylece Âmid Beylerbeyliği, ulufeli ve yerlikulu askerleri dışında 18.000 askeri eğiten, donatan bir güce sahip oluyordu. Bugün bu sancaklardan bazıları il olmuş veya çevre illere bağlanmış durumdadır.

Kanuni, Diyarbakır’a gelen ilk Osmanlı padişahı olup 20 Ekim 1535’te, İran Seferi dönüşü Âmida’da 22 gün kaldı. Beylerbeyi Hüsrev Paşa’ya verdiği emirle genişletilan İç Kaleyi (1526) gezdi. 29 Eylül 1549’da, yine İran Seferi nedeniyle Halep’ten dönerken yolda hastalanınca Diyarbakır’da 2 kez kaldı. Onun, “Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi “sözü o günlerinin deyimidir. Karacadağ yaylalarında dinlenip sağlığına kavuştu. Vali Bali Paşa’ya emredip Gözeli’den kente getirttiği (1535) Hamravat Suyu ve kemerlerini inceledi. Bunu Mimar Koca Sinan’a Kastamonulu kalfası Kasım Çelebi yapmıştı. 4 Kasım 1549’da 34 gün kaldığı Âmida’dan İstanbul’a hareket etti. 19. yy. başına kadar kentteki pöhrenkli su donatısı çalıştı. Son yıllarda çok bozulmuş, su kaybına ve yabancı maddelerin karışımına neden olmuştu. Bunun üzerine 1930 yılında bu su, demir borular içine alındı.

1515 yılında Osmanlılara geçen Âmida, yönetim düzenine göre hemen yeni bir sayıma alındı. 1518’de ki bu ilk sayım defterlerine göre kent; Urfa Kapı, Mardin Kapı ve Dağ Kapı Mahallelerinden oluşuyordu. 1515’te kent nüfusu 2/3 oranında azalmış ve yıkık durumdaydı. Hızlı bir bayındırlık çabası başladı. Kentin 12.500 kişilik nüfusu aşağıdaki tabloya göre dağılıyordu.

Bu dağılıma bakılırsa Müslüman çoğunluğun Yenikapı Urfakapı Mahalleleri ekseninde olduğu görülür. Buna kuzey yarı da eklenince, kentin güneyinin Hıristiyanlara ayrıldığı anlaşılır. Buna kesin bir ayrım değil, yoğunlaşma olarak bakmak gerekir. Çünkü Müslümanlara bağlı olarak Yenikapı Mahallesinde Hıristiyanlarda 554 aile reisliğiyle 1. sıradadırlar. Bunu Mardin Kapı ve Urfa Kapı’dakiler izler. Burada toplam aile sayısı 898 olup her biri beşer kişi sayılsa ortalama 4.500 kişiyle, nüfusun %38’i demektir. Urfa Kapı Mahallesi toplam 592 aile reisi ve bekârlarıyla 3000 kişiyi bulup %25 oranına erişir. Bu durumda 1518’de kentin doğu batı ekseninde halkın %60’ı yaşıyordu. Mardin Kapı ve Dağ Kapı’da sayılar birbirine çok yakındır. Buna İç Kale yönetim ve askerleri de katılırsa, kentin Müslümanlarının, güneyden kuzeye doğru giderek arttığı söylenebilir. Kentin kuzeyi güneye oranla fark az da olsa yüksektir. Dağdan esen temiz havadan Müslüman çoğunluğun daha çok yararlanmak istemesi önemli bir etken olabilir. Doğu yöndeki yoğunluk, Dicle Vadisindeki bahçelere, sebze ve meyvecilik gibi gelir kaynağına bağlanabilir. Bu yerleşme düzeni herhalde her dönemde böyleydi. Çünkü Ulu Caminin yerinde bulunan Mar Toma Kilisesi (Katedrali) kentin kuzey yarısındadır. Diğer kiliseler de güneydoğu çeyreğinde sıklaşır. Yahudilerin nerede yoğunlaştıklarını bilmiyoruz. Kentte o dönemde Gregoryan, Katolik ve Protestan Ermenilerin, Ortodoks ve Katolik Rumların, Katolik Keldanilerin, Katolik ve Yahudi Süryanilerin, Yahudilerin dinsel liderleri ve tapınakları vardı. Latil ve Kapuşen İtalyanların sayısı azdı. Osmanlıların gerileme ve çökme döneminde birbirine yaklaşıp kümelenmeye daha gerek duymuş olabilirler. Çocukluk günlerinde top oynadığımız boşlukların, Pazar yerinin, Gavur Mahallesinin, Sami İşmenlerin tuğla ve kiremit depolarının (Kârhane) hep bu çeyrekte oluşu, Yeni Kapı Hıristiyan yoğunluğunun yerleşim alanı olduğunu gösteriyor.

Urfa Kapı Mahallesi

Müslüman Aile Reisi : 390

Hıristiyan Aile Reisi : 23

Yahudi Aile Reisi : 202

Yahudi Bekâr : 16

Yahudi Aile Reisi : -

Yahudi Bekâr : -

Aile Sayıları Toplamı : 592

Bekârlar Toplamı : 39

Mardin Kapı Mahallesi

Müslüman Aile Reisi : 146

Hıristiyan Aile Reisi : 32

Yahudi Aile Reisi : 254

Yahudi Bekâr : 57

Yahudi Aile Reisi : -

Yahudi Bekâr : -

Aile Sayıları Toplamı : 400

Bekârlar Toplamı : 89

Yeni Kapı Mahallesi

Müslüman Aile Reisi : 344

Hıristiyan Aile Reisi : 22

Yahudi Aile Reisi : 554

Yahudi Bekâr : 48

Yahudi Aile Reisi : -

Yahudi Bekâr : -

Aile Sayıları Toplamı : 898

Bekârlar Toplamı : 70

Dağkapı Mahallesi

Müslüman Aile Reisi : 340

Hıristiyan Aile Reisi : 30

Yahudi Aile Reisi : 55

Yahudi Bekâr : 6

Yahudi Aile Reisi : -

Yahudi Bekâr : -

Aile Sayıları Toplamı : 395

Bekârlar Toplamı : 36

Bu sayının bir diğer yönü, mahallelerin, dinlere özgü bir ayrımda olmadığını gösteriyor. Müslüman ve gayrimüslim kesim iç içe yaşamaktadırlar. Belgeler 19. yy. 1. yarısında da durumun böyle olduğunu gösteriyorsa da her dönem için geçerli olmayabilir. Güneydoğu çeyreğinde Getto’ları andırır bir düzen yukarıda açıkladığımız nedene bağlanabilirse de oldukça sınırlıydı. Çocukluk ve gençlik yıllarımın geçtiği Yiğit Ahmet Mahallesi Ziraat Bankası Sokağında (Çarşı karakolunu Yüksek Fırına bağlayan şimdiki sokak), Hıristiyan komşularımız vardı. Bu, her kentte böyleydi ve onların bir uygarlık ölçüsüydü. Sözgelimi Sivas 1. İzzettin Keykâvus Şifahanesi vakfiyesinde, yapıyı çevresiyle tanıtırken, Keykâvus’un Sivas’ta inşasını emrettiği darüşşifa, “Tokat Caddesi ağzındadır. Dört taraftan: 1. Nizam Yağıbasan tekkesi ile, 2. Medrese-i Selçukiye ile, 3. Sultan bahçesi ile, Mimar Bedrettin menazili ile Papaz Arakil menzili ile, ikinci dölik ve Fırat menzilleri ile, Bakkal Hüseyin Menzili ile, 4. Mezkur Tokat Caddesi ile mahduttur. Kapısı bu caddeye açılır” denmektedir.

İlk sayımından 22 yıl sonra yine Kanunî günlerinde Âmida Beylerbeyliğinde 1540 yılında yapılan 2. sayım, kent nüfusunun %50 arttığını gösteriyor. Mahalle mescitlerinin dışında bugüne erişen büyük camilerin bazıları bu dönemdedir. 1518’deki 2300’ü aşan hane sayısı 3400’e yaklaşır. Mahalleler küçülür ve sayıları 69’a erişir. Kaynaklara göre bu rakamlar değişebilmektedir. Bunlar arasında gördüğümüz Taceddin, Şeyhmatar gibi isimler, bunların yaptırdıkları yapıları tarihlemede de sağlam kapnak olmaktadırlar. Bu arada gayrimüslim kesimin, Yahudi, Şemsi, Nasturi, Süryani ve Ermenilerden oluştuğu da anlaşılıyor. Bu gelişim ve güven kenti canlandırdı. Kırsal kesimden gayrimüslim kesimin, zanaat sahipleri göç ettikçe ticaret arttı. 1540 sayımına göre Âmid Sancağı yani kent merkezinin nüfusu 142.576’dır. Eyalet 423.270 kişiydi. 1520- 30 yılları arasında Amid’in Ankara’dan daha ileride Konya ve Sivas’ın 3 ve Tokat’ın 2 katına eriştiğini görüyoruz.

Yaygın dilin Türkçe olduğu Âmida, Uzakdoğuyu batıya, güneyi kuzeye bağlayan önemli bir kavşakta olduğundan, tarihin her döneminde, siyasal, askerî yönü yanında canlı bir ekonomi de yaşadı. Bu değişik etnik topluluğu bir arada tutmaya yol açtığı gibi bunlara bağlı olara ticaret, dokuma debbağlık, el sanatlarında da önemini korudu. İpek, pamuk, tiftik, sahtiyan, deri, şişe, çömlek, testicilik, bakırcılık ve kuyumculuk önemli dallardandı. 16. yy.’da ünü çok yayılan kuyumculuk mesleğinin pirî Ahmet Çelebi’ydi. (1523-1601) 1567 yılında Diyarbakır Valiliğine getirilen Sokullu Mehmet Paşa’nın oğlu Vezir Hasan Paşa, kuyumcular için ünlü Kapalıçarşı ve Hanını yaptırdı. Sonra buna Ketenciler Çarşısı da eklenecektir. Padişah 4. Murat Bağdat’ı aldığında “Emâkin-i Mübareke” süslemelerini buradaki kuyumculara yaptırdı. Diyarbakır’da ilk gazete 1869’da yayımlandı. O tarihte Osmanlı sınırlarında ancak 24 ilde gazete çıkarılıyordu. Kurt İsmail Paşa, Diyarbakır’da ilk matbaayı (1869) kurdu. Gazetenin ilk sayısı burada basıldı.

1810 yılında Ergani- Maden ocağı işletilmeye başlandı. İç Kale’de bir dökümanhane vardı. 1908’de Ziraat Bankası kuruldu. Van, Erzurum, Sivas, Rakka ve Musul eyaletleriyle çevrildi. Âmida’ya bu nedenle Paşa Sancağı denir. Cihannuma burayı 8 Kürt Beyleri Ocağı, 11 Osmanlı Sancağı ve devlete tabi 5 hükümet olarak belirler. Evliya Çelebi, ahalinin Türkmen, Arap, Acem, Kürt ve Ermenilerden oluştuğunu yazar. Batılılaşma döneminde yönetimsel dağılım (idarî düzen) değişince Diyarbakır, vilayet oldu (1867 yılı). Osmanlı siyasal ve askeri düzeninde, özellikle İran seferlerinde Âmida çok önemli bir üs olduğundan, yönetim buraya hep çok seçkin sadrazamlarını büyük vezirlerini gönderiyor, güçlü aktif bir orduyu hazır bulunduruyordu. Bu özen, Diyarbakır’ın kültür, edebiyat, şiir ve müzikte de çok geliştiğini gösteriyor. Kuşkusuz mimarlığı da bunun dışında kalamazdı.

Günümüze erişen yapılarda çok daha fazlasının yıkıldığını belgeler kanıtlıyor. Evliya Çelebi gördüklerinin adlarını vermektedir. 1900’daki bir salnamede, kentte 24 cami, 21 mescit, 8 hamam, 1 belediye, 1 hastahane, 6 tekke, 11 kilise, 20 han, 1 basımevi, 1 üstü örtülü çarşı, 3 kitaplık, 11 medrese, 13 çeşme, 1 askerî rüştiye, 1 mülki rüştiye, 1 öğretmen okulu, 5 ilkokul, 10 sübyan okulu, 9 Hıristiyan okulu, 2 yabancı okul, 1 Yahudi okulu, 1 sanat mektebi ve 1 idadî adı geçiyor. Bugün bunların ancak %10’u ayaktadır.

Günümüze erişenlere dikkat edilirse İslamî yapılar Ulu Cami dışında Akkoyunlulardan daha eskiye inmez. Hazreti Süleyman Camisinin geçirdiği değişiklik ve tarihlerini Diyarbakır Camileri yayınımızda açıklıyoruz. Büyük Selçukluluk ancak Ulu Camide onarım yapacak süre kaldılar. Anadolu Selçukluların Sultan Şüçaeddin Kümbeti oldukça onarılmış ve kare plânı ve 2 katlılığı dışında değişmiştir. Bunların da Ulu Camiyi onardıkları yazıtlarından anlaşılıyor. Artukluların kent içinde kendi adlarıyla anılan yapıları sınırlıdır.

Akkoyunluları izleyen Osmanlılar da bu yerel ve yöresel (Yukarı Suriye) özelliklerinin dışında kalamazdılar. Öyle ki, Bir Nebi (Peygamber) Camisinin bunlardan birine maletmek tam olarak mümkün olmaz. klâsik Dönem Osmanlı günlerinin İskender Paşa, Behram Paşa gibi camilerinde bile bunlar varlığını sürdürür. Mimar Koca Sinan’ın doğrudan buradaki bir yapıya ayıracak vakti yoktur. Mahalle mescitleri durumundaki kâgir kemer ve kolona oturan ahşap kirişlemeli toprak damlı enine plânlı yapıları daha sonra da devam edecek olup zaten tarih boyunca evlerde de kullanılan bir yöntemdir.

Diyarbakır’daki yapı kaybını sadece bakımsızlığa bağlamak doğru değildir. Bu nedenlerden sadece biridir. 1114- 15 yılı yangınında Ulu Caminin, temeline kadar yıkıldığını kaynaklar belirtiyor. 1711 ve 13’te 2 yangın daha bu yapılara zarar verir. 1912’de de bir yenisi görülecektir. 1803, 1819 ve 1831 ayaklanması da doğrudan ve dolaylı kente zarar verdi. 1819 kıyımında İç Kaleden atılan top mermileri, Nasuh Paşa Camisi üst yarısı ile Bıyıklı Mehmet Paşa Camisi avlu kuzey duvarı ve buradaki işlemeli kıpısını yıktı. Şeyhzadeler Konağı önemli ölçüde zarar gördü. 1830’larda Ulu Cami ve 5 Mayıs 1828’de Behram Paşa Camisi minaresine yıldırım düştü ve ancak 1930’da onarılabildi. Aynı kış, Melek Ahmet Paşa Camisi minaresi de zarar gördü.

Diyarbakır’ı Mart 1754 ve Aralık 1894’deki kolera salgını adeta boşaltır. Son ki Hüsrev Paşa Mahallesinde başlamış ve 1895’e kadar sürmüştü. Aralık 1790 Taun ve 1916 Tifüs salgınları da ünlüdür. Bu arada yapılara düzenli ve kesintisiz bakım yapıldığı düşünülemez. Karacağdan püsküren kalın lav tabakası üstüne oturan kentin depremden zarar görmediği anlaşılıyor.

1874 Diyarbakır salnamesinde 130 kadar çeşme ve 1869 tarihlisinde hamamlar için ayrıntılı bilgi vardır. Bunlardan ancak 6- 7’si günümüze gelebilmektedir. Dede Korkut Oğuznamelerinde de adı Hamid olarak geçen Diyarbakır ne yazık ki bugün tarihi görüntüsünü büyük ölçüde yitirmiştir. Kırsal kesimden kente hücum, sosyal, kültürel, geleneksel, sanatsal (dil, edebiyat, düşün, müzik) bir yok olmayı beraberinde taşımıştır. Bu nedenle yeni yeni çalışmalarla, korunması gerekli yapıların her yönüyle incelenip yayınlanması ulusal bir zorunluluk olmuştur. Kısa süre sonra bunların pek çoğunu yitirsek şaşmayalım. Ünlü Diyarbakır evleri de öyle oluyor. İşte bu gerçekler, yayınımızın itici gücü oldu.

Kentin suları hakkında yerli ve yabancı yazarların, değişik tarihli gezginlerin kısa notlarını da ekleyerek verdikleri bilgiler birbirini tamamlar durumdadır. Mimarî ağırlıklı yanımızda bu konuya eğilmiyor ancak çok kısa olarak değinmekle yetiniyoruz.

- Urfa Kapısının hemen dışında, sur duvarının eteğinde, tepe üzerinden bir suyun fışkırdığından,

- Kente girdiği yerde Ulu Cami ve çeşmelere doğru kollara ayrılan, dereyi andırır,

- Bir Ermeni misyonerinden iletilmek üzere, kale içinde yer alan 3 çeşmeyi ve buna bağlı birçok değirmeni çalıştıran bir sudan,

- Nasır-ı Hüsrev’e göre beş değirmen taşını çevirecek kadar güçlü bir sudan sözediyor. Evliya Çelebi buna “kent sularından kaynaklanan bir su, değirmenleri döndürüyor, saraya kadar ulaşıyor, şelâle ve sel haline dönüşerek Dicle’ye karışıyor.” bilgisini ekler.

Bilindiği gibi, Diyarbakır surlarını batı ve kuzey yönünde bir yapay kanal savunmada yardımcı olmak üzere dolanıp, Fis Kayasından aşağıya akıyordu. Bu kaynaklar, böylesine bir kanalı besliyor olabilir. Bilindiği gibi Urfa Kapısının biraz güneyinde içeride, sur duvarına bitişik, günümüze kadar gelen, ancak son 10- 20 yıldır çalıştırılmayan bir değirmen vardır. Herhalde bu sudan yararlanıyordu.

Diyarbakır batıdan doğuya (bağlar semtinden kente doğru) az inişli (eğimli) bir düzlük üstünde olduğundan kentin (sur içi) batı yakasından surlarla beslenmesi topografyasından kaynaklanıyor. Ali Pınar Köyü ve kaynağı, Hamravat Suyu, Çifte Kapının hemen içindeki Ayn Zeliha Gözesi hep bu yöndedir. Kentin kuzeydoğusunda yer alan İç Kale suyunun nereden geldiği gizli tutulduğu için bilinmemektedir ve buradan doğuya akan sular günümüzde de birkaç değirmen çalıştırıp, bahçeleri sulayarak Dicle’ye karışır.

Bâkılâ diye adlandırılan su için bir bilgiye sahip değiliz. Ancak sur içindeki pek çok çeşme kuşkusuz göze ve sularla besleniyordu ve bir savunmada halkı aylarca, yıllarca besleyecek çaptaydı. Diğer yandan, İç Kaleden doğuya, Dicle’ye inen bir gizli yol gibi, Mardin Kapısını, Dağ Kapısına bağlayan ve kenti ortasından, güneyden kuzeye ikiye bölercesine uzanan bir yer altı geçidinden kaynaklar sözetmiyor. Bunun, İç Kaleye bağlanmadıkça kime ne yararı olabilir? Oysa Gabriel burada kentin en eski dış surundan sözeder. Bu, Özsezgin’nin üstünde durduğu bir geniş kanalizasyon olabilir. Diyarbakır’ın çok düzenli bir kanalizasyonu vardı ve herhalde Roma günlerindendi.

Diyarbakır, Karacadağ’dan doğuya doğru uzanan az eğimli alanın son sınırında yer alır. Dicle Vadisi kenti doğu yönde sınırlayarak güneyde batıya dönerek Mardin Kapıya kadar uzanır. Bu yaka kentten gelen, değirmenleri çeviren kullanılmış su ve kanalizasyonla beslenen Esfel Bahçeleriyle (halk efsel de der) sarılıdır. 12. yy. da burasının yine bu biçim ve amaçta kullanıldığını bir belge gösteriyor.

Konut Dokusu ve Sosyal Gruplaşmalar

Somutlaşmış her ürünün arkasında onu oluşturan ve yansıtan bir kültür vardır. Siyah bazalt taşının Diyarbakır konutunda, avluyu incelerken ne denli sıcak, sevecen, insanı saran sanata dönüştüğünü, ileride kendi başlığında anlatacağız. Bu nesne bu denli ruhsal doyuma dönüşebilirdi. Bu konuyu daha iyi irdeleyebilmek için incelediğimiz yapıları gösteren haritaya bakmamız gerekiyor. Dikkati ilk çeken yön, incelemeye değer konutlar, kentin merkez çevresinde, ticaret alanlarından sonraki ilk halkadadır. Surlara yaklaştıkça bunların basitleştiği, yavanlaştığı ve ufaldığı görülüyordu. Bu bir kentli- taşralı, güçlü- zayıf, kültürlü- kültürsüz, etkin- edilgin, yöneten- yönetilen ve güvenli- güvensiz tablo yanında müslim- zımmî gruplaşmasıdır.

Yayınımızın başında, Diyarbakır’ın tarihini özetlerken, Kanunî günlerinin 25 yıl arayla yaptırdığı 2 sayımın sonuçlarından, Müslüman çoğunluğun Yeni Kapı - Urfa Kapı aksında yoğunlaştığının, kentin güneyinin Hıristiyanlara, kuzeyinin Müslümanlara ayrıldığının anlaşıldığını belirtmiş, ancak bunun kesin bir kural olmadığını da tarihimizden ve günümüzden örnekler vererek dile getirmiştik. Kiliselerin güney yarıda ve özellikle güneydoğu çeyrekte sıklaşması, “Gavur Mahallesi’nin burada oluşu, fiziksel ve pratik verilirdir. Ancak evleri incelerken Müslüman veya Zımmî açısından fiziksel farklılıklar olmadığını belirttik ve bu akılcı tasarımın dil, din, ırk ve rengi aştığını vurguladık. Gayrimüslimlerin çoğunlukla zenaatle geçinip, kendilerini geçindirmek kadar ekonomik güçte olduklarını sanmak, kuyumculuk, bankacılık, ipekçilik gibi güçlü ekonomilere ters düşüyor. Osmanlı İmparatorluğunun gerileme ve çöküş döneminde kendilerine daha güvenli yer arama göçü, güneydoğu diliminin daha çok el değiştirmesine veya sahipsizliğine yol açtığı için boşaldığı düşünülecek bir konudur. Yeni vatanlarına, göç eden Yahudilerin bu ivmeyi hızlandırdığı da bir gerçek olmalı. Çünkü yerel tanım olarak Gavur sözcüğü (büyük haksızlığa karşın) daha çok bu kısma uygun görülmektedir. Yıkılanların arsaya dönüşmesi bunların zaten var olan mahallelerine daha da boşaltmış olabilir.

Yakın tarihe kadar Ali Paşa Mahallesi, tam kentleşmemiş, sosyal ilişkilerden yeterince payını alamamış kimseler için kullanılan biraz horlayıcı bir güvensiz alan tanımıydı. Tarihten gelen bir özellik miydi? Beylerbeyi Ali Paşa; cami, tekke ve medresesini sırf bu imajı gidermek için mi buraya kurmuştu? Onlardan daha ucuza arsa alma şansı mı yönlendirici oldu bilmiyoruz. Ancak yapıları incelerken, merkezden bu mahalleye kayarken, konutların nitelik ve nicelik olarak fakirleştiğini belirtiyoruz. Oysa Balıkçılarbaşı Semtine yakın halkada, Süleyman Nazif, Ziya Gökalp ve Lâle Bey gibi Müslüman mahallelerinde seçkin yapılar vardı.

Kentin yalnız güneyi değil batı yakasında da ayni niteliklilik görülür. Lâle Bey Mahallesi, tüm Akkoyunlu tarihine karşın seçkin konutların günümüzde son sınırı gibidir. Şimdiki P.T.T. ona yakın Balıklı Mescidi (Bektaşî tekkesi) ve çevresindeki boş arsalar, Gülşeni Türbesi (Urfa Kapı girişinde) tarikat ehlinin, eylemlerini daha rahat sürdürebilecekleri biraz gözden uzak varoluşlar mıydı? Bir diğer ayrıntı, bugünkü İnönü Caddesi kuzeyinde de tarihsel nitelikli konut olmamasıdır. Buranın seyrek konumunu, 1950’lerden sonra canlandığını anımsıyoruz. Günümüzde İzzet Paşa Caddesi kuzeyi de 4 kapı dışında özenli bir konut alanı değildir. Kurşunlu Cami gibi bir yapıya karşın onu İç Kaleye bağlayan yolun Nasuh Paşa camisiyle sonuçlanan aksındaki seyrekliği de gözardı edemeyiz. Kentin Osmanlılara geçmesinden sonra ilk camiyi yaptıran Fatih Bıyıklı Mehmet Paşa, Özdemir oğlu Osman Paşa, bunların haremlik- selâmlığı ve İç Kale yönetim merkezine en yakın güvenlik halkası olmasına karşın o dönemdeki özenti neydi bilmiyoruz.

Bizce, 18 ve 19. yy. siyasal çizgisi, kent toponomisini çokça etkilemiş olmalı. 19. yy. 1. yarısına bakarak, gerisi için yorum yapmak, yanlış ve yanıltıcı olacaktır. Ancak nüfus sayımları da gözardı edilmemeli ve toponomik verilerin günümüze uyduğunu da belirtmeliyiz.

Bir kentin Türk- İslâm kimliğine büründüğü süreçte ve bu arada Amida’da kuzey yarının temiz dağ havası almak açısından Müslüman mahallelerine ayrıldığını bu yapıda hiçbir gayrimüslim tapınağın olmaması açıklıyor. Ancak, Arap ve Türkler gelmeden önce de böyle olduğunun akılcı bir açıklaması olmasa gerekir. O günlerde, bu zımmîleri kentin güneyinde oturmaya zorlayan siyasal, etkin, feodal düzeni tam bilmiyoruz. Hepsi Hıristiyan olan kesim içinde de bir mezhep hiyerarşisi mi vardı? Zaten sınırlı olan kaynaklar, kentin bu sosyal,dinsel ve etnik yönüne ışık tutmuyor.

Su konusunu incelerken, sokak çeşmelerinin, Müslüman Mahallelerde yoğunlaştığı yorumunu, kaynak belirterek vereceğiz. Kente giren Hamravat Suyu, diğer iç kaynaklar ve yer altı suyu için ıslak alanlar başlığında ileride yine bazı yorumlar yapacağız. Dahası, kuyuların yoğunlaştığı çeyrek dilimleri vereceğiz. Topografyasına bağlı - yerçekimi - bu pratik ve yaşamsal verinin, yerleşmeyi ve bu süreçte, müslim- zımmî mahalle ayrımını etkilemiş olabileceğini yadsımamalıyız. Bu durumda kentin, Ulu Cami merkez olmak üzere belli bir dairenin konut nitelik ve niteliğinde etkili olduğunu, odaktan uzaklaşıp surlara yaklaştıkça “mesken” den çok sebze ve bahçecilik alanlarına dönüştüğü, böylece kentin, kullanım değiştirdiği anlaşılıyor. Bu anlamda, Urfa Kapı girişinde güneyde kalan ve yakın tarihe kadar kalıntısı duran değirmeni bile irdelemek gerekir. 1956- 57’lerde Aynı Zeliha kaynağının, yoğun olmayan mahalleden kentin mezbahasını beslediğini, bir kolunun Dabakhane Camisine ayrılarak, Ali Paşa Mahallesinde açıktan aktığını anımsıyorum. Bu kırsal görüntü merkeze doğru giderek nitelik kazanıp “meskûn” alana dönüşüyordu. Belgelerde adı geçen korunması gereken yapı sayısı ile bu seyrekliği uzaklaştırmak zor.

Yanıtını veremediğimiz bir diğer yön, Kuzeydoğu (54 konut) ile Güneybatı (49 konut) çeyrek dilimlerinde incelemeye değer konut sayısının çapraz düşen Güneydoğu (33 konut) ve Kuzeybatıdakilerden (33 konut) 1,5 veya 2 katına yakın çoğunlukta olmasıdır. Kilise ve Cami, mescit değerlerine bakarak konuyu dinsel açıdan açıklama şansı yok. Kentin en büyük tapınakları burada. Bunu topografyayla ve yer altı suyuyla, kuzeyden esen temiz dağ havasıyla açıklamak da yeterli değil. Bugünkü görüntüsünün tarihsel derinliğini belgeler açıklamıyor. Ancak kiliseler, camilerden de eski. Arap ve Türk İslâm döneminde, kentin diğer çeyreklerinde var olan tapınaklar giderek yıkılıp ancak bu güçlü odaklar mı günümüze yansıdı? Belgeler bunların isimlerini vermiyor.

Konutların, din farkına göre düzenlenmediği, boyutları etkilemediği semt ayrımı yapmadığı sonucumuzdan hareket ederek, bunların dağılımını etkin- edilgen süzgeciyle bağlantısı kurabiliriz.

Yaşamın sosyal etkeni, yönetimi yakın veya doğrudan yönetici olan kadro ile, hatırı sayılır soylu ailelerinin kendi konumlarına uygun (yaraşır) düşen, kent merkezine yakın mahalle ve sokakları seçmelerini (prestij açısından da) gerektiriyor. Bu sosyal, kültürel, ekonomik eleme, kent toponomisinin güdüsel ana etkeni olmalı. Nitelik ve nicelikli yapıları anımsarsak, İskender Paşa, Ziya Gökalp, Cahit Sıtkı Tarancı, Hacı Niyazi, Sait Paşa, Behram Paşa, Cemil Paşa ve Nakipzadeler (vb) konaklarının hem merkeze yakın seçkin daire dilimi içinde ve hem de kentin batı yakasında olduğunu görürüz. Buna karşılık Kadı, Dabanoğlu, Kozlu, Hacı Büzrük, Salos Kaşık Budak ve İbrahim Bey gibi Mescitlerin, Arap Şeyh Muallâk, Kurşunlu Camilerinin, Paşa, Çardaklı, Su Akar Hamamlarının yarıdaki çokluğunun, kentin doğu yarısında daha orta halli kesime ayrıldığını söyleyebiliriz. Tüm bu veri ve incelemeler, Amida’nın, Gazi Caddesi batısında kalan yarının Aristokrat ağırlıklı olduğunu ve bunların konutlara da yansıdığını gösteriyor. Ancak tüm bu sosyal katmanların konutların sadece boyutlarını etkileyebildiğini bir kez daha belirtmeliyiz.

Kent, Doku ve Sokak

Tarihsel Diyarbakır kentinin eni, yaklaşık 1040, boyu 1400 m kadardır (~1,5 km2). 4 ana cadde bunu 4 dileme ayırır. Günümüzde İzzet Paşa, İnönü, Melek Ahmet ve Gazi Caddeleri enli ve düzgün görünüyorlarsa da, eskiden Balıkçılar Başı’nı Yeni Kapıya Bağlayan Cadde gibi oldukça kıvrımlı idiler. Sokaklar da elbet bundan daha abartılı idi. Plânları çizerken sokak duvarlarının en çok 2 parsel kadar doğru çizgi izlediğini gördük. Genelde bunlar ana yönlerde uzanıyor, kaymalar ve kıvrımlar yapıyordu. Geri çekilen, ileri taşan, çokça yamuklaşan parseller nedeniyle sokaklar, daralıp genişliyor, dirsekler çiziyor ve bu nedenle dosdoğru uzanamıyorlardı. Çizimlerimize bakıldıkça, hiçbir parselin düzgün bir geometride olmadığı görülür. Daha Roma günlerinde Anadolu yol ağının kurulduğu, 40.000 yerleşik alanın olduğu ve kentlerin biçimlendiği, biliniyor. Diyarbakır kenti Bizans günlerinde surla aşamalı olarak çevrilince kent daha korunur oldu. Ancak, o günden bu yana yenilenmiş eski sokak dokusunun esasta değişmediğini, ufak

oynamalarla karşılaşıldığını düşünmeliyiz. Büyük oynamalar olsa, Roma günlerine indiği bilinen kanalizasyon ağı aksayacaktı. Bizce değişmeler parsel bazındaydı. Ölümler, veraset, paylaşmalar, aile bölünme ve birleşmeler, insan için ne denli doğal ise bu gerçeklerin kente yansıması da o denli kaçınılmazdı. Bu yalnız Diyarbakır için değil her kent için böyle oldu. Arkeolojik kazılar, Hitit Kentlerinde de aynı gerçeği doğruluyor. Diyarbakır - Ergani - Çayönü de böyle. Düzlükte Asya’da kurulan bazı Türk kentleri veya Roma günlerinde plânı çizilen Milet gibi ızgaralı kaç kent var? Çizimlerimizi yaparken bu düzensiz geometriyi her parselde gördük. Ancak, hemen 2 başka gerçek gözden kaçmadı.

1- Parsel geometrisi nasıl olursa olsun, avluyu çevreleyen kanatlar birbirine dik veya ondan az sapmalar yapar. Bu nedenle en bozuk dörtgen avlu bile dikdörtgen olabildiğince dönüşür. Sözgelimi, hiçbirinde üçgen veya buna yakın avlu yoktur. Sokak kıvrımı bunu zorunlu kılıyorsa dörtgenin bir kenarı zorunlu olarak ona uyar.

2- Bir diğer özellik, kanatların büyük bir çoğunlukla doğu- batı, kuzey- güney doğrultusunda olmalarıdır. Böylece en bozuk parselin içinde bile, birbirine dik (veya yakın) kanatlar ana yönlere bakar durumdadır. Parsel derinliğindeki oynamalar kanada yedirilir. Düzgünlük, düzenlilik insan ruhunda dinlendirici, rahatlatıcı görsel ve ruhsal bir özelliktir. Doğa, bakışımlı (simetrik) örneklerle doludur. Bu tanrısal bir düzendir. O nedenle insanoğlu, disiplini, ritmi, düzeni arar ve yaşar. Kentler de böyledir. Bu duygular orada somutlaşır.

Orantılar ve Modülasyon

Güzellik bir düzen ve orantı işidir. Bu uyumlu, bu uyumsuz derken mimarlıkta gereci, boyutları, kitleyi, rengi ve öğelerin birbiriyle okşayıcı yaklaşımını amaçlarız. Bir insanın gözü, burnu, ağzı çok güzel olabilir. Ancak biraraya gelişleri o denli oyumlu olmayabilir. Mimarlık alanında da bu böyledir. Düzgün bir geometrik şeklin (kare ve dikdörtgen) eni ile boyu arasındaki ilgiye orantı denmektedir. Sözgelimi yapı sanatında bir kolonun çapı ile yüksekliği arasında daima bir ilişki vardır. Klâsik Yunan Sanatı yapının plân ve yükseklikle ilgili tüm ölçülerini kolon çapına göre irdeleyip matematiksel bağlantılara oturmuştur. Dünya mimarlık tarihi, bunda geometriyi pergele bağlar. Selçuklu ve Osmanlıların yaptığımız çok özel ve titiz çalışmalarda bu kültürün hiç de dışında olmadıklarını, tersine Sinan’ın bunu daha da ileri götürerek kendine özgü şablonlar (kalıp, orantı vb) kurduğu ve bunu ekibine öğrettiğini biliyoruz. Bir kitlenin odanın veya onun ayrıntılarından pencerenin eni ile boyu arasında matematiksel ilişki varsa bu ne kadardır ve Diyarbakır konutlarına ne denli yansımıştır sorununu yanıtlamak gerekir.

Onarım ve Sağlıklaştırmalar (Restorasyon)

Tarihsel Diyarbakır Sur İçi yapılarından Vakıf kaynaklı olanların gelirleri ölçüsünde sürekli, kesintisiz bakım ve onarım gördükleri, bu nedenle günümüze olabildiğince sağlam geldiklerini biliyoruz. Özellikle dinsel yapılar, yardımseverlerin katkılarıyla da en şanslı durumdaydılar. Ticaret yapıları en hareketlileri ve ilgi görenleriydi. Konutlar, bunların içinde, herhalde son sırada olup sadece sahibinin veya mütevellisinin girişimiyle ayakta durmaktaydı. Pek çok örneği, tüm özellikleriyle günümüze geldiğine bakılırsa, gerekli özen gösterildi. Yerli, köklü, etkin ve edilgin feodal ailelerin evleri zaten konak boyutunda veya ona yaklaşıyor, haremlik ile selâmlıkları içeriyor, geniş ev kadrosu, halayıkları, uşak ve seyisleriyle toplumun şanslı kesimini oluşturuyorlardı. Batılılaşma Dönemiyle başlayan anlayış, giderek ağalık, beylik, şeyhlik kavramlarını silecek. Motorlu tarım, okuma olanakları, yeni iş alanları yanında kırsal kesimden kente akını hızlandırınca diğer taşınmazlar gibi konutlar da tarihsel bağı onunla özdeşleşmeyen kültürü ondan geri kimselerin elinde hem hırpalandı hem de eklemeler, değiştirmelerle, daha kalabalık kesime hizmet etme zorunluluğunda, özgünlüklerinden ödün vermeye başladılar. Tüm bunlara karşın, bu 2 kesim arasında, tarihsel bağını yeğleyen, anıları ön plâna çıkan, bu tarihsel atmosferlerinde yaşamayı yeğlemekte ve direnmekte olanlar, belli bakım ve onarımı sürdürdüler. Yeni sahipleri, eskilerinden daha güçsüz ise basit onarımlarla durumu bir süre daha devam ettirmek durumundaydılar. Gücü yetmediği kesimleri gözden çıkarıyor, sözgelimi yıkılan bazı yerleri onarmıyor.

Sürekli ve kesintisiz bakım, her yağmurdan sonra dam loğlanmasıyla ve sürekli tokmaklanmasıyla başlıyor. İlkbaharda otları ayıklanıyor ve 3- 4 senede bir yeniden çamurla sıvanıyordu. Bu arada kırılan bir gezemek taşı, telle, demir çubuklarla desteklenerek durum geçiştiriliyordu. Ishak Sükutî Sokak 13 numaradaki merdiven sahanlığı buna iyi bir örnektir. Bir ahşap kirişlemeye göre şekillendirip yine bir dikmeyle sarkmasını önlemek, çökmüş bir cumba ağzı tuğlayla örerek saçağı için ahşap dikme dikmek, dahası sarkan bir kemer için altına kâgir ayak yapmak, işi geçiştirmekten, olduğu noktadan daha tehlikeli boyuta uzanmasını önlemekten başka bir iş değildir.

Bir sahanlığı çelik putrel ile güçlendirmek, tehlikeli cumbayı aynı gereç ile durdurmak yine sıradan işlerdi. Buna karşılık eliböğründelerle bingileri güçlendirmek belki onarımların başlangıcı sayılabilecekti.

Yığma bir merdiven basamağının çatlaması onarım olarak gerçekte de zor, zahmetli bir iştir. Tümünü söküp orayı yenileyerek yeniden kurmak kolay göğüslenecek bir iş değildir. O durumda demir çubukla arkadan desteklemek ve yüzünden lamayla bağlamak en kısa, pratik yoldur. Alnında bağlamak da böyledir. Tüm bunları, ekonomisi güçsüz kişiler için uygun ve kaçınılmaz görmeliyiz.

Ancak bu arada parasal gücü, o nedenle aşırı cesareti olan, gücü, kültürünün (kültürsüz) önünde olan kişiler için yıkarak ne derece eskisinin eşi olduğu kanıtlanamayan onarımlara girmeyi çok tehlikeli görüyoruz. Üstelik buna betonarme tabliye, yeni cumba, üst kata helâ, banyo gibi sözde konfor eklemeyi onlara sorarsanız, çok başarılı bulmaktadırlar. Aynı taşı kullanarak, böylesine bir yenileme, hiçbir dönemin restorasyon anlayışına uymaz. Buna karşılık bir cumbanın aslına uygun olarak yenilenmesi bizce kurallarına uygun başarılı bir restorasyonun başlangıcıdır. Ziya Gökalp Mahallesi Sülüklü Sokak 21 numaralı evdeki onarım, bundan önceki örnekten çok boyutlu. Tavan ahşap kirişlemeleri betonarme tabliyeye dönüştürülmüş, sağlam kanada dokunmadan hiç yoksa kitle, gabari, dolu boş oranı ve genel kurguya uyulmak istenmiştir.

Savaş Mahallesi Zingilli Sokak 10 kapı numaralı konutun zararsız bir uygulama olduğu görülüyor. Ancak yine burada da ahşap kirişlemeli toprak damlı üst örtünün yerini betonarme tabliye almış saçak bingilerinin ilkleri korunmuştur. Merdiven yanına avluya eklenen kemerli eyvan aynı gereç seçildiği için gözü fazla tırmalamıyor. Avlu duvarının belirtiyormuşçasına bitirilmesi yine de eleştirilecek noktalardır.

Konutları tararken görüp ilgilendiğimiz İnönü Mahallesi Manav Sokak 1 kapı numaralı konut, kişisel gayretle, izlerine saygı duyularak yürütülmekte olar restorasyonlardan biridir. Ahşap doğramalara özen gösterilmiş, inceyonu örgü, pencere lentoları ile kapı kemerlerine ve sıralı süs dizilerine dokunulmamış, ahşap tavan kirişlemeleri eski renginde boyanmış görünüyor. Tanıştığınız bu göz doktoru uzman aydının, onarıp, doğusuna geniş bir mutfak kurarak Kızılay’a bırakacağına sevindik. Tarihe saygısından ve kültürel miras bilincinden yoksun değil. Duyarlı olduğu görülüyor. Bilinçli bir yaklaşım umut veriyor. Yine de bodrum pencere parmaklıklarının üst kat merdiven kurgusunun gelenekseli yansıtmadığı görünüyor. Mutfak üstüne eklenen yemişlik (oda) doğru değil. Ancak fazla rahatsız edici de değil. Avluya yansıtılmaması iyi olmuştur.

Devletin el attığı 3 konutun bundan böyle geleceği güven altındadır. Bunlar; Cahit Sıtkı Tarancı ve Ziya Gökalp evidir. İkisi de müze olarak halka açılmıştır. Diğer yandan Kültür Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulu Müdürlüğü için restore edilip kullanılmaya başlanan, İnönü Mahallesi Ziya Gökalp Sokaktaki 27 kapı numaraları konut, sahibinden satın alınıp projeleri çizdirilip sağlıklaştırıldı. Kirada sıkışık biçimde oturan kurumun, görevine en uygun, böylesine tarih ve kültür dolu geleneksel konuta yerleşmesi, bağlı olduğu bakanlığa yakışmış.

Reşit İskenderoğlu’nun, geleneksel ve tarihsel konutunu böyle bir amaçla koruma girişimini, kendi başlığın da anlatmıştık. Bu konutlar gibi sırada başkaları da vardır. Sırası geldikçe ilgililerin dikkatini çekmekteyiz. Dileriz onlar bu mutlu sona erişir.

Eklenti cumbalar, taş bingilerin eliböğründelerle, bazen ek taş bingiyle güçlendirilmesi, yalıtım amacıyla altının sonra kaplanması, basamak güçlendirilmesi, gezemek dikmelerinin demir kenetlerle geriye bağlanması gibi önlemlerin yaygınlaşması umudu herkesi sevindirecektir.

Yapı Endüstrisi ve Kadrosu

Püskürük bazalt en sert (talk, jips, kalsit, florit, apatit, kuvartz, topaz, korendon, elmas) taşlardan biridir. 1 ustanın günde ancak 8- 10 taş hazırlayabildiğini biliyoruz. Bunların boyutları, diş açılması, kemer taşı gibi işçiliği arttıranı düşünülürse sayı daha da azalır. Oysa bir sıradan konutta en az 6 kapı, 10 pencere düşünürsek bir ustaya yarım ay gereklidir. Buna eşik, söve, inceyonu duvar, silme, saçak altı ve özellikle basamak ve gezemek taşları eklenirse güçlü bir ekibin bir yazına sığmaz. Oysa daha geride temel, ara duvarlar ve avlu, alt yapı (vb) vardır. Öyleyse bunlar önceden hazırlanmalı ve sırası geldikçe yerine konmalıdır. İşte bunu düşünen ekip, kışın boş aylarında bu standart malzemeleri hazırlar. Yapı sahibi ustasıyla birlikte bunlara gidip 15 pencere, 8 kapı, 30 basamak (vb) gezemek ve bingilerini alıp yapı alanına taşıtır. Sırası geldikçe yerine oturtulur ve bunu, bundan sonrakiler (üst kat, daha sonra saçakla ilgili olanlar) izler. Günümüzden hiç de farklı değil, ilk baharda temelleri çıkınca kuvvetli ekip örgüyü sürdürüyor ve herhalde bir mevsim de işin büyük bölümü bitirilmiş oluyor. Evlerde kireç kuyusuna yer olmayabileceğine göre herhalde bu da yapı alanına taşınıyor olmalıydı. Kereste, kavak, Sal taşları ile yapı alanı iyi bir diziyle (istif) karşı karşıya kalıyordu. O günlerin aracı sadece merkep ve katır idi. Buna kum, çakılı da eklememiz gereklidir.

Anadolu’da yakın tarihe kadar, çocuk bekleyen anne, son ayları beklemeden armağanıyla ebesine gider, ilk sözlü bağlantıyı kurar. Sünnet için kirve, evlenirken sağdıç, kış gelmeden kiler hazırlığına kapalı ekonomi insanı hazırdı. Bina yaptıranın durumu da aynıdır. Yapı yaptıran, daha önceden ününü duyduğu konu komşu ve tanıdıklarının övgüyle sözünü ettiği ustayı seçer, ona başvurur ve konuyu açardı. Usta yapı alanına gelir, deneyim ve birikimiyle nereye neyin sığacağını pencere sayısı, kapı yeri, helâ, havuz ve merdivenine kadar kafasında tasarlar, yaptıranla görüş birliğine varılırdı. Bunu bilen ustalar, kış aylarında değişik boyutta pencere, kapı, söve, lento, kemer, gezemek, merdiven basamakları, bingi, bolca, kaplama ve Sal taşı, havuz taşı ve kanalı hazırlar ardiyesine doldururdu. Usta, yapı yaptıranla buraya gelir, kendine uygun olanları satın alır ve yapı alanına taşıtırdı. Bunlar, yukarıda belirttiğimiz gibi standartlaşmıştı. Temelden yukarı çıkınca hemen yerlerine oturtulur ve ondan sonrakilerin şantiyeye taşınmasına geçilirdi. Görüldüğü gibi günümüzden hiçbir farkı yok. Bu kâgir yapı gereçleri yanında, pencereler ve onlara uygun parmaklıklar, korkuluklar, kolon ve başlıkları, bingiler ufak dolaplar (taka), bodrum pencere kafesleri ve silme gibi ince yapıya girenler de hazır bulunduruluyor olmalıydı ve yapı sürerken hazırlanırdı. Böylece yılın her ayını ustalar değerlendirir, yapı hızı artar, zaman kaybı en aza iner, ekonomik olurdu. Kuşkusuz ufak tefek bazı ayrıntıları yerinde hazırlamak gerekecekti. Bunu da doğal karşılamalıyız.

Dinlendirilmiş, kurutulmuş ağaç endüstrisi elbet önemliydi. Kapı, pencere ve kapaklarının da önceden hazırlandığı ve baskıda bekletildiği kanısındayız. Çünkü verdiğimiz kapı kanadı örneklerimizde dikkat edilirse tabladaki süsler, çiçekler, hemen hemen birbirinin eşidir. Bilgilerin burmaları kemer süslemeleri, baklavalı oyuntular biteviyedir. Böylesine gelenekselleşmiş, kalıplara dökülmüş düzende, usta kendi duyumuna ermek için, havuz boşaltma kanalına, sütun başlığına, bingi alnına sıra dışı ve çarpıcı örnekler yapmayı arzulardı elbet. Bu, yaptıranın da ruhunu okşardı. Havuzu büyük tutmak, sayısını arttırmak ortasına fıskiye koydurmak, balkon eklemek, hamam yaptırmak, cumbayı geniş ve 2 pencereli tutmak (sokak eni elveriyorsa) merdiveni bakışımlı (simetrik) yapmak, düz yerine almaşık örgüye yönelmek, eyvan sayısını veya gözlerini arttırmak gibi ayrıcalıklar ustanın ve yaptıranın öğünmesine de yol açardı. Dikkat edilirse ayrıcalıklar hep ayrıntılarda kalıyor. Her konutta yeni bir şey denense zaten geleneksellik oluşmazdı. Tavana değişik süs yapmak, ustasını İstanbul’dan getirtmek ayrıcalıktır.

Yapıda standardizasyon, normlaşma ve bunun eriştiği fabrikasyon anlayışının, dalga dalga yan dallara sıçradığını da bilmemiz gerekir. İnce yapıyla ilgili demir işçiliği, kapı kolu, çengeli, halkası kilidi, mile bağlı işlemeli aynalar, çengeller, kilit taşlarına açılan halkaların, at nalından eyer veya semerden, mobilyadan, dolaptan ne farkı var?

Süsleme bölümünde, bitkisel, dairesel, geometrik, çiçekli, süs birimlerinin ne denli birbirinin eşi olduğuna da değinmiştik.

Burada önemli bir noktayı daha özellikle belirtmek gerekiyor. Gelenekselleşen her şey denene denene doğruya erişen bir olgudur. Kendini artık yenileyemez. Sadece yineler (tekrar eder). Bu doruk ustanın yaratıcılığına elvermez. Sanatta mimarlıkta ürün artık birbirinin yenisi olduğu için kişilik anonimleşir. Hudutta nöbet beklemede önemli olan savunma hizmetidir. Ali veya Veli önemli değildir. Kişi toplum içinde onun amacına katkıda bulunan bir candır. Bütünde erir. Osmanlı ruhu bunu çok iyi yansıtmaktadır. Çok değişik köken ve ırk, Osmanlı eğitiminden geçerken artık Osmanlılaşır. Sırp, Boşnak veya Çerkezim demez. Geleneksel veya klâsik mimarlıkta mimar ve usta da bütün içinde onun bir eridir. Yaptığı anonim olunca adı önemini yitirir. Bu nedenle yapısına artık ustası ismini bile yazmaz. Osmanlı yazıtlarında (kitabe) usta adı hemen hemen yoktur. Bunun Diyarbakır geleneksel konutlarına yansıdığını da gördük ve onca yazıt içinde ancak bir isimle tanıştık. Ustanın hüneri, deneyim ve birikimi, bundan böyle kişisel çıkışlar değil, anonim düşünceye katkıdaki kavrayışı ve hızıdır. Bu bir tüme varımdır.

Bu klâsik düzen içinde, yerel ayrıcalıklar, usta- çırak, baba- oğul düzeninde öğreniliyor, böylece süreklilik sağlanıyordu. Her ilin kendine özgü ayrıcalığı vardı. Gaziantep, Şanlıurfa’daki kalker kökenli taşın ustası bazaltta sıkıntı çekerdi. Yerel ustalar, siparişleri bulundukları kentten alır, başka yere gitmez, kendi gruplarına ait kahvehanelere akşamları uğrar orada görüşebilirlerdi. İş ayağına gelirdi. Artık aranan kişi olmuşlardı. Durgun, değişmez, kurallı oturmuş düzenin sonuçlarıydı bunlar. Kendini kabul ettirememiş, sıradan kişiler ancak iş arar ve gezgin olurlardı. Kuşkusuz, Diyarbakır’ın oturmuş yerel bir mimarlık geleneği, buna bağlı yapı endüstrisi, kadrosu, amelesi, taşıyıcısı gibi giderek yayılan yan kolları vardı. Loncaları, onların yardımcısıydı. Meslek grupları arasında dayanışma ve yardımlaşma vardı. Nakkaşı, kalemkâri, hattatı, ressami, zanaatkârı hep bir bütünün parçalarıydı. Yaygı, sergi, perde, ibrik, demlik, mangal, oklava, küp, kazan vb. gibi avadanlıklarla yapıyı donatan kadroyu, bundan ekmek yiyen, “ehl-i hiref”i düşünürsek işin boyutu iyice anlaşılır.

Hassa Mimarlık Ocağı ve taşra örgütünün bu yerel ekibi katkısı doğrudan ve dolaylıdır. Bilindiği gibi Ocak’ın görevleri arasında,

- serbest çalışan ustaların meslek denetimi, ustalıklarıyla ilgili aşama belgeleri (usta, çırak, üstatlık belgeleri),

- ülkede yapı ve fiyat politikasını belirleme, ücret, yapı gereci, satış yerleri, standardizasyonu, ocak harman yerleri denetimi yükümlülükleri vardı. Bu nedenle işini iyi yapmayan, sözünde durmayan kişiyi cezalandıracak kurumdu bunlar. Devlet denetimi altındaydılar. Onlardan yaşlananların, bulunduğu yerde kalıp, yerel kadroya katılma şansı da vardı. Ancak yaptıkları yapı türleri ile bu sivil yapı örnekleri çok farklıydı. Uğurlu Meydan Sokak Şeyhoğulları ve bunun batısındaki konak ile İskender Paşa haremindeki 3 kubbeli yapı buna iyi örnektir. Ocaktan emekli olanın bunları yapabileceği akla geliyor. Ancak onların devletteki görevleri, Ocak mimarlarıyla doğrudan bağını da sağlıyordu. Diğer yandan devletten emekli olan denizcilerin veya balıkçıların emeklilikte çok iyi bildikleri neccarlığa yönelerek yerel yapı kadrosunda iş bulma şansları da her zaman vardı. Diyarbakır gibi kurak ve sahil kenti olmayan kentlerde, taşa yelkenli resmi işleyen, ancak ona özlem duyan, ve artık yaşı o işi yapmaya elvermeyen bu ustalardan başkası olmamalıydı. Nitekim Anadolu’nun bazı kentlerinde, İstanbul’dan getirtilen ustaların, şadırvana, odaya, deniz, sahil, kayık, yalı vb. işlemeleri dünyalarını dolduran konularını iyi yansıtıyor. Topkapı Sarayı 3. Selim Meşk Odası veya Harem Dairesi Cariyeler Taşlığı duvar resimlerinde bunları görmek doğal. Ancak, sahil kenti olmayan Yozgat Çapanoğlu Camisi kubbe eteğinde, Soma Hızır Paşa Camisi müezzin mahfili alnında, Urla Kapan Cami Şadırvan kubbe eteğinde, Muğla Kurşunlu Cami kubbe eteğinde, Ödemiş Birgi Çakır Ağa Konağı kışlık odasında Safranbolu, Mustafa Kavsa Evi sofa duvarlarındakilerle bizce Fatih Paşa Mahallesi Kurşunlu Sokak 17, yelkenli arasında (kemer aynasında) özlem ve kadro acısından hiçbir farkı yoktur.
Surlar
Diyarbakır Surları:
Çin Seddi'nden sonra en uzun sur olması ile ünlenen Diyarbakır Surları 5.5 km uzunluğunda ve 7-8m yüksekliğindedir.16 kalesi ve 5 çıkış kapısı olan siyah bazalt surlar, kentin en ilgi çekici yeridir. Ortaçağ askeri mimarisinin muhteşem örneğini oluşturan bu surlar yazıtlar ve kabartmalarla dekore edilmiştir.

M.Ö. 349 yılında Bizans İmparatoru Costantinus tarafından yenilenen surların yapılış tarihi tam olarak bilinmemektedir.

Çayönü buluntuları:
Diyarbakır'ın 65km kuzeybatısında Elazığ karayolu üzerinde Ergani ilçesinde bulunan Çayönü antik kenti cilalı taş devrine yani günümüzden yaklaşık 9000 yıl öncesine dayanmaktadır. Bu yerleşim yerinin ilk yerleşik hayata geçilen yerlerden biri olduğu saptanmıştır. Çayönü İlkel yerleşmesinde çıkartılan öğütme taşları, çakmak taşı, kemikten ve bakırdan yapılan çeşitli aletler Diyarbakır Arkeolojik Müzesi'nde sergilenmektedir.

Ören Yerleri
Diyarbakır Kalesi
İl merkezinde 5700 m. uzunluğunda, 12 m. yüksekliğinde ve 3-5 m. genişliğinde olan görkemli Diyarbakır Kalesi'nin planı bir kalkan balığını andırmaktadır. Kalenin dört kapısı ve ****eniki burcu vardır. Burçlardan en önemlisi 1208 yılında Artuklu hükümdarı Melik Salih Memduh tarafından inşa ettirilen yedi kardeş burcudur. Burcun üzerinde çift başlı kartal, kanatlı aslan kabartmaları bulunmaktadır. Kitabesi bir kuşak halinde burcu çevrelemektedir. M.S. 349 tarihinde Romalılar zamanında inşa edilen kale İslâmî dönemlerde de birçok kez onarılmış ve yapılan ilavelerle günümüzdeki görünümünü kazanmıştır.

Malabadi Köprüsü
Diyarbakır-Batman karayolu üzerinde yeni yapılan karayolunun sağ tarafındadır. 1147 yılında Artukoğulları döneminde inşa edilmiştir. Ortadaki büyük sivri kemerin ayakları kayalıklara oturtulmuştur. Kemerin her iki ucunda 4.50 x 5.30 m. boyutlarında köprünün güvenliğini sağlayacak nöbetçilerin oturması ve kervan yolcularının dinlenmesi için yapılmış birer oda mevcuttur.
Köprünün selyaranları üzerindeki burma sütunlu nişlerin içerisinde, insan, hayvan, güneş motifleri bulunmaktadır.
Günümüzde yeni bir köprüden ulaşım yapıldığı için, eski Malabadi Köprüsü kullanılmamakta, Artuklu sanatının güzel bir örneği olarak tüm heybetiyle halen yaşamaktadır.

Çayönü Örenyeri

Diyarbakır ili, Ergani ilçesi, Sesveren Pınarı Köyü hudutları içinde Hilar Mağaraları mevkiindedir. 1964 yılından bu yana yapılan araştırma ve kazılarda burasının Anadolu'nun en eski yerleşme yerlerinden biri olduğu ve geçmişinin M.Ö. 8. bine dek uzandığı belirlenmiştir. İlk Tarımcı köy toplulukları dönemine ait olan bu örenyerinde Neolitik Çağ'ın değişik evrelerine ait izlere de rastlanmıştır.

Üçtepe Örenyeri

Diyarbakır'ın Bismil ilçesi, Üçtepe Köyündedir. Yörenin büyük höyüklerinden biri olan Üçtepe'de 1988 yılında Prof. Dr. Veli Sevin'in bilimsel başkanlığında, Diyarbakır Müzesi Müdürlüğü'nce kazı çalışmaları başlatılmıştır. Kazıda yeni Asur Dönemi'ne ait önemli eserlerin yanı sıra Hurri-Mitanni, Hellenistik ve Roma dönemlerine ait buluntular da ortaya çıkarılmıştır.

İlçeleri
Eğil:
Zengin bir geçmişe sahip olan Eğil ilçesi tarih içinde de önemli bir yer işgal etmiştir. Asur Kalesi'nin adından da anlaşılabileceği gibi Asurluların da ötesine ulaşan bir geçmişi vardır.

Hani:
Diyarbakır'ın 90 km. kuzeydoğusunda Bingöl-Diyarbakır karayolu üzerinde dağlık bir yerleşim yeridir. Hani İlçesinde 13. yy.da yapıldığı sanılan Hatuniye Medresesi ve 15. yy.da yapılan Ulu Cami bir Selçuklu eseridir.

Kocaköy:
Kocaköy'ün ne zaman kurulduğu bilinmemektedir. İlçede birçok höyük ve mağara bulunmaktadır.

Kulp:
Kulp, Diyarbakır'ın en uzak ilçesidir. Ürettiği nefis ballarıyla tanınan Kulp, Kâfurum Kalesi, Kanikan Mağaraları, Kale-i Ulya, Ciksi Kalesi, Büyük Kaya, İmamı Gazali Türbesi ve çok eski olduğu sanılan Bahemdan köyü gibi eski eserleriyle de geniş bir tarihi zenginliğe sahiptir.

Lice:
Diyarbakır'ın 95 km. kuzeyinde tarihi bir yerleşim merkezidir. Efsanesi dünyaca bilinen, çeşitli ülke ve şehirlerin sahip çıktığı Eshab-ül Kehf mağarasının asıl efsanede geçen Dakyonus şehri tüm özellikleriyle Diyarbakır'ın Lice ilçesi yakınındadır.

Silvan:
Kuruluş tarihinin Diyarbakır kadar eski olan Meyyafarikin uygarlığının beşiği olan bir ilçedir. Dünyanın önemli eserlerinden Malabadi Köprüsü, Silvan Kalesi, Kulfa Kapısı ve çeşitli tarihi camilerin yer aldığı tepeden tırnağa tarihle doludur
Çermik:
Diyarbakır'ın kuzeybatısında olan Çermik, kaplıcalarıyla tanınmış ünü tüm yurda yayılmış güzel ve yemyeşil bir ilçemizdir. Dünyanın her yanından insanlar şifa bulmak amacıyla bu kaplıcalara gelirler. İlçenin eski kalesi, Alaaddin Camii, Abdullah Paşa Medresesi Haburman Köprüsü efsanevi Gelin Dağı, Seyfullah Bey Hamamı ve Ali Dede Çeşmesi ilk anda görülmesi gereken ünlü yerlerindendir.

**orbay** · 17-02-2008, 23:49

Konu: Diyarbakır-21

Diyarbakır

**orbay** · 24-02-2008, 03:23

Konu: Diyarbakır-21

İlçelere göre şehir ve köy nüfusları

Diyarbakır-21

Diyarbakır-21

Yorum

Yorum

Yorum